Promotie
'Van de kat en de bel, tellen en vertellen met de eindtoets basisonderwijs' (21 april 2021)
Het relaas van Murat Isik over zijn ervaringen met ‘de Cito’ zoals de eindtoets basisonderwijs door veel leerlingen en hun ouders wordt genoemd, is een verhaal zoals velen dat kunnen vertellen over ‘hun cito’. Wat de verhalen gemeen hebben is de impact die de afname en uitkomst van de toets voor hen heeft gehad, voor hun levensloop, hun persoonlijke ontwikkeling en hun zelfbeeld.
De eindtoets is in vijftig jaar uitgegroeid tot een onder regie van de overheid ontwikkeld en door de overheid verplicht gesteld instrument met twee belangrijke functies: toezicht houden op de kwaliteit van onderwijs en het verdelen van toegangsbewijzen voor vervolgonderwijs. De eindtoets speelt een belangrijke rol in de maatschappelijke ordening van Nederland en is te beschouwen als een institutie in sociologische zin. Dat roept de vraag op naar wat de eindtoets telt en vertelt, welke keuzes daarachter schuil gaan, welke aannames er zijn (gedaan) en wat de boodschap is die wordt overgebracht?
In dit promotieonderzoek heb ik de wetenschappelijke argumenten en onderbouwingen getoetst, die gebruikt zijn in het politieke, het beleidsmatige en het maatschappelijke discours over de eindtoets en zijn voorlopers om daarmee de vraag naar de deugdelijkheid van de eindtoets te kunnen beantwoorden en onderbouwen.
Bevindingen
Het sturen op ongelijke onderwijsuitkomsten is een expliciete doelstelling van de eindtoets (en van de toetsen van het leerlingvolgsysteem, LVS). De toetsen zijn gericht op het kunnen differentiëren van leerlingen zodat ze geordend kunnen worden van laag naar hoog. In de praktijk blijken vooral kinderen van autochtone, hoger opgeleide ouders de meeste kans te hebben op de hoogste onderwijsposities. Bevestiging van verschillen in resultaten voor taal en rekenen, mits te herleiden tot sociaal-economische achterstanden, leidt ook tot een positief inspectie-oordeel bij de beoordeling van de kwaliteit van scholen. Want de inspectie bepaalt op basis van de SES-score wat de opbrengsten zouden moeten zijn. Ze past haar norm dus aan op de populatie van de school. Dat lijkt eerlijk, want op sommige scholen moet je nu eenmaal harder werken voor resultaten dan op andere. Maar is het ook rechtvaardig? Want neem je hierdoor niet de urgentie weg om verschillen te verkleinen, en bestendig je achterstand?
Voor de leerling en zijn ouders betekent ‘gelijke kansen’ vooral dat alle leerlingen dezelfde toets op hetzelfde moment maken zodat ze ‘eerlijk’ met elkaar vergeleken kunnen worden. Niet de geschiktheid of passendheid ten opzichte van een vorm van vervolgonderwijs maar de relatieve positie ten opzichte van de rest van het deelnemende cohort leerlingen, op basis van hun gecombineerde score taal en rekenen, is hierbij het uitgangspunt. En die score wordt maatschappelijk geassocieerd met en geaccepteerd als een bepaalde mate van intelligentie waarmee de rechtvaardigheid van de adviezen wordt gelegitimeerd. De invulling die zo aan het begrip ‘gelijke kansen’ wordt gegeven is vooral een procedurele.
Conclusie
De meritocratische uitgangspunten van onderwijs en toetsing leiden zowel op het niveau van de school als op het niveau van de leerling meer tot bevestiging van de uitgangssituatie bij intrede in het funderend onderwijs, dan dat het leidt tot het vergroten van kansen voor kinderen die met achterstanden het onderwijs instromen. Daarmee heeft de eindtoets niet of nauwelijks de emancipatoire rol die we er graag aan toedichten. De eindtoets en het daarmee samenhangende kwaliteitsoordeel van scholen door de overheid draagt vooral bij aan een verdere bevestiging van de bestaande maatschappelijke ongelijkheid en aan een verdere verharding ervan.
Trefwoorden: onderwijs, toetsing, eindtoets, kansengelijkheid, meritocratie, schaarste, onderwijskwaliteit, validiteit, citotoets, onderwijsinspectie, onderwijsstelsel, schooladvies, selectie
Wilt u het proefschrift lezen?
Dan kunt u het downloaden via deze link: karenheij.bijzonderboeken.nl
U kunt het proefschrift ook in boekvorm bestellen via de webshop.
